Wywiad dla Ambasady Norwegii w Warszawie

Kinga Orzeł- Dereń koordynatorka Mobilnego Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów w wywiadzie dla Ambasady Norwegii w Warszawie

Jak fundusze norweskie przełamują stereotypy nt. Romów w Polsce

 "Ore, ore szaba... jak dobrze mieć Cygana za sąsiada. Najlepiej 300 km za płotem?" - jeden z wielu tytułów artykułów ukazujących się w polskiej prasie. Niechęć do Romów to problem całego społeczeństwa. Dzięki pomocy z funduszy norweskich realizowany jest niezwykle potrzebny projekt - Mobilne Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów.

Ma on na celu przede wszystkim edukację obu grup. Społeczeństwo większościowe nie może dopuszczać się dyskryminacji i szkalowania społeczności romskiej, a z drugiej strony, Romowie muszą mieć świadomość, że nie stoją ponad prawem. Mobilne Centrum zajmuje się monitorowaniem mediów, mediacjami i pomocą prawną. Wspomniane działania są konieczne, aby wyłapywać i piętnować negatywne zachowania, co w konsekwencji ma doprowadzić do niwelowania istniejących napięć i lepszej integracji Romów.
Wyjątkowo ciekawy wywiad z dr Kingą Orzeł – Dereń ze Stowarzyszenia Romów w Polsce przybliża ich sytuację, opisuje realizowany z funduszy norweskich projekt Mobilnego Centrum przeciwdziałania Dyskryminacji Romów, podejmowane dzięki projektowi działania, podkreśla jendocześnie, że żadnej z grup nie powinno się nadawać specjalnych praw.  

1. Jakie są główne problemy społeczności Romskiej w Polsce, jakie konflikty występują?

Według oficjalnych danych Polskę zamieszkuje ok 20 000 Romów. Liczba ta jest niedoszacowana. Zgodnie z Ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 roku Romowie w Polsce mają status mniejszości etnicznej. Obecnie w Polsce żyją cztery grupy Romów:
- Polska Roma  jest to najliczniejsza romska grupa, przybyła do Polski najprawdopodobniej w XV wieku. Do lat 60 prowadzili wędrowny tryb życia.
- Bergitka Roma (Romowie górscy) - grupa początkowo mieszkająca głównie w południowej Polsce. Po II wojnie światowej Romowie z grupy Bergitka migrowali na ziemie zachodnie i północne Romowie Bergitka XVIII wieku prowadzą osiadły tryb życia.
- Lowarzy i Kełderasze - Zaczęli napływać na ziemie polskie na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku z Siedmiogrodu i Wołoszczyzny.
Grupy te różnią się między sobą kulturą, tradycjami, językiem, sposobem życia. W związku z powyższym niezwykle trudno jest mówić o Romach, jako o całości. Nie jest to społeczność jednorodna - monolityczna. Głębokie różnice wewnątrzgrupowe mają wpływ na sposób życia oraz stopień integracji. W społeczeństwie większościowym wciąż pokutuje pejoratywne- stereotypowe wyobrażenie Roma/Cygana.  Głównym problemem społeczności romskiej w Polsce jest zatem to stereotypowe postrzeganie, bardzo często wynikające z niewiedzy. Niewiedza niesie i potęguje stereotypy. Stereotypy są pożywką dla nienawiści i konfliktów, które podlane tą wybuchową mieszanką periodycznie eskalują w różnych częściach kraju. Głęboko zakorzeniony stereotyp to bomba z opóźnionym zapłonem. Bomba, która niszczy wszystkich. Romowie wciąż są marginalizowani, odzierani z ludzkiej godności. Wystarczy poczytać fora internetowe, anonimowi internauci wylewają jad frustracji na słabszych. Dla czego to robią? Ze strachu, niewiedzy, głupoty, ale również dla tego, że mogą, że czują się bezkarni. Niebagatelną rolę w kreowaniu wizerunku Romów pełnią media, które niestety wciąż bardzo często piszą o nich wyłącznie w kontekście negatywnym bądź stereotypowym. Rom złodziej, Rom muzykant, Rom wędrowiec. Musimy zdać sobie sprawę, że nie każdy Rom kradnie, nie każdy jest muzykantem a od 1964 roku Romowie nie podróżują taborami.  Problemem Romów w Polsce jest brak poszanowania i respektowania praw podstawowych. Należy edukować zarówno samych Romów jak i społeczeństwo większościowe. Romowie muszą poczuć, że jako obywatele Polski o romskim pochodzeniu etnicznym mają takie same prawa i obowiązki jak reszta społeczeństwa. Społeczeństwo większościowe musi przestać traktować Romów jak migrantów.
Romów traktuje się często w kategorii problemu. Programy pomocowe nie zawsze spełniają swoją rolę. Według Stowarzyszenia Romów w Polsce, Romowie są stygmatyzowani m.in. poprzez Rządowy Program na Rzecz Społeczności Romskiej, który przyznaje im specjalne prawa (niewynikające z Ustawy o Mniejszościach Narodowych i Etnicznych oraz o języku regionalny), co budzi sprzeciw członków społeczeństwa większościowego. Romowie powinni być traktowani na równi z innymi obywatelami. Powinni przestrzegać prawa, ale powinni również domagać się, aby prawo było przestrzegane w stosunku do nich.
Szeroko pojęta edukacja jest kluczem do wzajemnego zrozumienia i koegzystencji, a co za tym idzie do poprawy sytuacji Romów w Polsce.

 2. Jak do tej pory starano się łagodzić konflikty polsko-romskie, jakie działania podejmowano?

Stowarzyszenie Romów w Polsce prowadzi wielotorową działalność mającą na celu integrację Romów ze społeczeństwem większościowym. Konflikt to sytuacja skrajna-ostateczna. W wielu miejscach Polski Romowie doskonale koegzystują ze społeczeństwem większościowym, lecz do świadomości opinii publicznej wciąż trafiają głównie przekazy dotyczące konfliktów, przestępstw etc. Nie chciałabym zaklinać rzeczywistości - konflikty się zdarzają jednak niezwykle istotnym jest, aby zdać sobie sprawę, że o Romach mówi się w określony - nacechowany negatywnie sposób. Przekaz taki tworzy negatywny wizerunek całej grupy. Tak jak wspomniałam konflikty się zdarzają. Stowarzyszenie Romów w Polsce prowadzi szereg działań mających na celu wyjaśnienie przyczyn oraz zażegnanie tych konfliktów. Stoimy na stanowisku, że każde przestępstwo należy karać i jeśli dane wydarzenie nosi znamiona przestępstwa to zgłaszamy to do odpowiednich organów, niezależnie od pochodzenia etnicznego sprawcy. Należy podejmować wszelkie działania, aby do takich konfliktów nie dochodziło. Konflikty na tle narodowo - etnicznym mają skomplikowane podłoże, ale w duże mierze znaleźć można wspólny mianownik wzajemnego niezrozumienia, niewiedzy, braku chęci do poznania tego, co inne/nowe.
Stowarzyszanie Romów w Polsce m.in poprzez działanie Mobilnego Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów prowadzi szeroko rozumiane mediacje, w sytuacjach tego wymagających. W niektórych przypadkach rozmowa okazuje wystarczająca. Chcemy pokazać, że możliwy jest dialog. Każdorazowo zwracamy szczególną uwagę, gdy łamane jest prawo. Interweniujemy zarówno na szczeblu lokalnym jak i państwowym w zależności od sytuacji. Prowadzimy szkolenia zarówno dla Romów jak i dla przedstawicieli społeczeństwa większościowego, podczas których zwracamy uwagę na konieczność wzajemnego zrozumienia a przede wszystkim na poszanowanie prawa. Nikt nie może stać ponad prawem. Przestępstwa, uchylanie się od płacenia podatków, brak wypełniania obowiązku szkolnego, rasizm i ksenofobia nie mają pochodzenia etnicznego, nie mają koloru skóry. Zrozumienie faktu, iż działania patologiczne nie są przypisane do określonej grupy tylko z racji jej pochodnia pozwoli na sprawne przeciwdziałanie sytuacjom patologicznym. Potrzebna jest wielopłaszczyznowa edukacja. Romowie również muszą zrozumieć, że nie stoją ponad prawem. Muszą też nauczyć się, że tak jak inni członkowie społeczeństwa mogą a nawet powinni upominać się o swoje prawa, że nie są obywatelami drugiej kategorii.

3. W jaki sposób realizowany projekt ma przyczynić się do poprawy sytuacji Romów w Polsce?

Do Mobilnego Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów co dzień zgłaszają się osoby, które potrzebują pomocy prawnej. Ludzie ci niekiedy po raz pierwszy czują, że mają się do kogo zwrócić, że nie zostaną odesłani z kwitkiem z racji swojego pochodzenia, że nie zostaną potraktowani stereotypowo. Jest wiele bulwersujących spraw. Prowadzimy monitoring szeroko pojętej prasy (Internet, tv, radio), dzięki czemu jesteśmy w stanie szybciej wyłapać m.in. przejawy dyskryminacji i rasizmu.  Każdy, kto podżega do nienawiści powinien czuć się zagrożony, nie ma zgody na tego typu działania i należy to podkreślić z pełną stanowczością. Nikt, kto szerzy nienawiść nie może czuć się bezkarny. Anonimowy internetowy hejt ma się niestety bardzo dobrze, a jednym z celów Centrum jest sprawienie, aby było go coraz mniej. Skala nienawiści niestety wciąż zaskakuje. Dzięki naszym działaniom: pomocy prawnej, mediacji, monitoringowi, szkoleniom powoli, ale realnie zmienia się sytuacja Romów w Polsce.  Przede wszystkim staramy się uświadamiać, że najważniejsze jest poszanowanie prawa i zrozumienie różnic wynikających z kultury. Każda interwencja zakończona sukcesem to znak, że działanie Centrum jest potrzebne. Systematyczny i sprawny monitoring oraz raportowanie podjętych przez nas działań stworzy dokładną bazę informacji o przejawach różnych form dyskryminacji. Przeszkoleni przez Centrum Romowie będą mogli w przyszłości stać się liderami swoich lokalnych społeczności. Baza ta może posłużyć w przyszłości zarówno do weryfikacji stanu faktycznego jak i do odniesienia merytorycznego przy różnego rodzaju projektach naukowych, badawczych etc.

4. Dlaczego ten projekt jest ważny, dlaczego powinien być istotny dla całego społeczeństwa polskiego?

Projekt ma charakter nowatorski. Dzięki działalności Mobilnego Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów mamy możliwość zatrudnienia najlepszych specjalistów, szkoleniowców, prawników, ekspertów. Sprawny i wysoce wykwalifikowany zespół daje możliwość podejmowania szybkich działań. Projekt jest istotny, ponieważ daje szerokie możliwości edukacyjne, przybliża tematykę rasizmu, dyskryminacji. Pokazuje różnice kulturowe przybliżając jednocześnie to, co wspólne. Z pełną mocą mówimy, że każdy jest równy wobec prawa. To prawo właśnie powinno stać na straży bezpieczeństwa i godności nas wszystkich. Docieramy do przedstawicieli społeczeństwa większościowego, którzy są istotni z punktu widzenia przeciwdziałania dyskryminacji Romów jak i innych mniejszości. Taką istotną grupą są np. policjanci. Prowadzone przez nas szkolenia maja charakter innowacyjny nie można mówić o zagadnieniach prawnych w odniesieniu do mniejszości bez przybliżenia specyfiki kulturowej grupy. Całemu społeczeństwu powinno zależeć na jak najlepszej współpracy na integracji. Romowie, którzy będą znali swoje prawa, którzy będą tych praw przestrzegać, którzy wreszcie będą mogli służyć pomocą członkom swojej grupy przyczynią się w przyszłości do budowy społeczeństwa obywatelskiego. Tworzenie płaszczyzny dialogu przyczyni się również do poprawy sytuacji innych mniejszości. Przecieranie ścieżek to zadanie trudne, ale niezwykle potrzebne. To misja, którą zdecydowaliśmy się podjąć. Wysyłamy jasny sygnał, że nie ma tolerancji dla mowy nienawiści tak rozpowszechnionej w Internecie. Podejmowane przez nas działania mogą być skuteczną bronią w walce z mową nienawiści, rasizmem, ksenofobią w ogóle nie tylko w odniesieniu do Romów.
To właśnie wzajemne zrozumienie, współpraca, poznanie pozwolą na wprowadzenie trwałych zmian.

 5. Jakie rezultaty oczekiwane są w projekcie?

Mobilne Centrum Przeciwdziałania Dyskryminacji Romów to projekt, który przyczynia się do budowania społeczeństwa obywatelskiego. To zadanie trudne i długotrwale, ale wielkie zmiany nie przychodzą łatwo. Przełamywanie granic i stereotypów powinno następować na wielu płaszczyznach w tym prawnej, kulturowej, edukacyjnej. Projekt ten łączy w sobie wszystkie te dziedziny. Chcemy wykształcić w Romach poczucie, że mają takie same prawa i obowiązki jak pozostali członkowie społeczeństwa. Chcemy pokazać większości, że Romowie to nie imigranci i że należy ich traktować z równością. Chcemy również pokazać, że wśród Romów są partnerzy do rozmowy. Pragniemy uzmysłowić wszystkim, którzy do tej pory bezkarnie szkalowali Romów np. w Internecie, że czas samowoli się skoczył, że nie można bezkarnie obrażać nikogo za jego pochodzenie etniczne. Pragniemy wypracować gotowe ścieżki działania, które pozwolą w przyszłości na sprawniejszą walkę z rasizmem, ksenofobią wymierzoną w Romów i nie tylko. Działania prowadzone są w sposób umożliwiający powstanie trwałych rezultatów, które będą widoczne również po zakończeniu trwania projektu.

6. Czy widać poprawę sytuacji Romów w Polsce, dzięki prowadzonemu projektowi?

Jest jeszcze za wcześnie na formułowanie wniosków zwłaszcza w odniesieniu do całej romskiej mniejszości. Projekt trwa dopiero kilka miesięcy. Cały czas prowadzimy monitoring i raportujemy nasze działania jednak ostateczne wnioski wyciągniemy dopiero podczas ewaluacji projektu.
W tym momencie na pewno możemy mówić o poprawie sytuacji indywidualnych jednostek, Romów, którzy zgłaszają się do nas bądź to po porady prawne, bądź z prośbą o mediacje czy interwencje. Każdego miesiąca zgłasza się do nas kilkadziesiąt osób romskiego pochodzenia prosząc o pomoc. Nikomu tej pomocy nie odmawiamy. Sprawy są bardzo różne. Niekiedy zaskakujące tak jak np. bezprawne odebranie prawa jazdy Romowi argumentowane brakiem wystarczającego wykształcenia. Dodam, że osoba ta uzyskała prawo jazdy całkiem legalnie po dopełnieniu wszelkich formalności.
Prowadzimy również szereg działań niezależnie od indywidualnych zgłoszeń: monitoring, interwencje, szkolenia. Odnosimy duże sukcesy na polu interwencji prowadzonych w Internecie. Niezwykle cieszy fakt, że tak wiele z podjętych przez nas działań zakończyło się sukcesem. Jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia są to zmiany trudne. Konieczna jest zmiana nastawienia zarówno Romów jak i społeczeństwa większościowego. Jesteśmy gotowi podjąć wyzwanie wprowadzania tych zmian.

Wywiad dostępny również pod adresem: http://www.amb-norwegia.pl/news_and_events/pomoc-z-EOG/EOSAktuelt/Jak-fundusze-norweskie-przeamuj-stereotypy-nt-Romow-w-Polsce/#.U_XxGfl_vkW